О роде Дулат, ДУЛАТ Ұраны «Бақтияр»

Қытай жазбаларында «Дулу» атымен белгілі болса, парсы деректеріпдегі «Дуғлат» қазақ халқының әтникалық құрамына енетін ежелгі түрік тайпасы. Н. Бичуриннің мәліметі бойынша, Дулаттар біздің дәуірімізге дейінгі II ға сырда үйсіндер сияқты Алтайдың шығысына таман өмір сүрді. Тіпті, Дулу тайпасы Үйсін Одағының құрамына енген. Белгілі орыс шығыстанушысы Н. Аристов Дулу тайпасы біздің дәуірімізге дейін өмір сүрген, өйткені оның бір құрамы біздің дәуіріміздің II ғасырында ғұндармен бірге Қ ытайдан шығып, Қазақ даласын басып өтіп, батысқа қарай қозғалды деп есептейді. Дулу тайпасыыың көсемдері Дунайдың арғы бетінде Болгар патшалығын құруға септігін тигізеді. Одан әрі Н. Аристов біздің дәуіріміздің V ғасырында Батыс Монголия, Қазақстан, А лтай мен Тянь-Шань аралығында қалған Дулудың бөлігі қытай деректерінде Тулу атымен белгілі дейді. VII ғ асырда көшпелілердің Батыс түрік ханына бағынатын бұл өл кедегі бес аймақ дулу аймағы деп аталып, түрік тайпаларының арасында алдымен ауызға алынады.

Бұл орайда мынадай жай қызықты болып көрінеді: «Қытайлар VII ғасырда Тянь-Шань мен Алтай арасын мекендеген рулар: чу-юе, чу-ми, чу-мигунь, чу-бань және басқалардың атын сақтап қалды. Бәлкім, бұл Шу тобын айрықша Дулу негізінде Юсбани тұрғ ындары құрайтын шығар. Қалай болғанда да, олар шу-мигунь, ш ұныш-шубань болып кездесетін Дулу аймагына енді. Бұл атаудан Дулаттың ңазіргі Жаныс руын білуге болады, ал чу-бунь қазақтар қатты қастерлейтін аталар: Албан мен Суандар Шу руынан шығып, бәлкім, Дулу аймағ ы құрамында чу-баиь болып өрістеген болар». А. Бернштам V ғасырда Жетісуда билік құрған ру Жетіс уға біздің дәуіріміздегі 1 ғасырда келген солтүстік ғұндардың ұрпағы Юлбан болды деп жазды. Бұл ру (юлбан) біздің дәуіріміздегі VI ғасырда «Чубань» әтнонимімен Дулу қауымдастығына енген болатын. Қазан университетінің профессоры, шығыстанушы Н. Катанов та VIVIII ғасырда О ңтүстік Монголия мен Тарбағатайды мекендеген дулаттар қазіргі дулатт ардың ата-бабасы болып есептеледі деп тұжырымдайды. Қытай деректеріне сүйенген В. Востров та осы пікірді қолдайды. Дулаттардың әтникалық байланысы жөнінде басқа да көзқарастар болды. Мәселен, Ш. Уәлиханов Рашид ад-Диннің шежіресіне сүйеніп, Дулат, Суан мен Үйсіндерді монгол рулары деп есептеуге бейім тұрады. Академик В. Бартольд та қазіргі қазақ дулаттар ы монғолдан шықты деп қате тұжырымдайды. С. Аманжолов дулаттардың түрік тектес екеніне и мандай ұйып: «Рашид ад-Дин өз еңбегін XIV ғасырда жазды, ол кезде Моғолстанға тұтңын бол ып түскен әр түрлі түрік тайпалары, соның ішінде азын-аулақ дулаттар да біршама монғолданып (монғолша доколаттар) кеткен болатын», деп түйіндейді. Рашид ад-Дин де Орта Азияның Дулат руы монғол доколаттарынан шықты демейді, керісінше ол әлгілерді түрік деп есептейді. Одан әрі С. Аманжолов В. Бартольдке ңарсьг шығып, егер VVIII ға сырда Дулу немесе Тулу руы Жетісу төңірегін жайлаған чу-бандармен (қазіргі суандармен) одақтаса бірге өмір сүрсе, онда дулаттарды монғолдардан тарады деудің өзі теріске саяды, ал Н. Аристовтың түрік тектес деген дәлелі салмақты болып көрінеді. Оның үстіне дулаттардың Жетісу маңайында тұрып келгенінің ізі қазіргі күнге дейін сайрап жатыр. Мәселен, XXII ғасырларда олар Қараханидтер мемлекетінің құрамына кірді. Шағатай ұлысындағы рулар ішінде Дулу немесе Дулаттардың басты маңыз атқарғанын Қазақ ССР тарихының авторлары да айтады. Мұхаммед Хайдардың мәлімдеуінше, дулаттар XIV ғасырда Моғолстан құрамына еніп, қуатты рулардың бірі болға н.

Бұл мәліметтердің бәрі дулаттардың Қазақстанның оңтүстігін мекендеп, XV ғасырдың аяғы мен XVI ғасырдың басында қазақ халқының құрамына енген ін дәлелдейді. XVII ғасырда жоңғарлар дулаттарды Іле бойынан Шу, Талас пен Келес өзендерінің аң ғарына қарай ығыстырды. XVII ғасырдың аяғы мен XVIII ғасырдың басында Дулат руының көпшілігі оңтүстікте топтасты, тіпті Дулаттың Жаныс атасынан шыққан Ұлы жүздің төбе биі Төле би Ташкент төңірегінде тұрды. Ұлы жүз қазақтары XVIII ғасырдың бірінші жартысында ұлт-азаттық күрес жүргізе отырып, Жоңғария мүлде құлағанша бірте-бірте өзінің бұрынғы қонысына оралды, дулаттар көпшілігінің Ташкент төңірегінен біржолата ауысуы қалалықтар кауымдаст ығы мен қазақтың Қаңлы мен Шанышқылы руларының 1798 жылғы қақтығысы себеп болды. Бұл соғыста қалалықтар қауымдастығы жеңіп, дулаттар Ташкенттен жырақ солтүстік-шығысқа қарай жылысты. Сөйтіп, XIX ғасырдың басында Дулат руының көп теген аталары Шымкенттен бастап, Жетісу бойына, дәлірек айтқанда, Алмалық (кей інірек Верный, қазір Алматы қаласы) ңалашығына дейін қоныстанды.
XIX ғасырда Ұлы жүз рул ары көп сапырылысқан жоқ, әсіресе, Қазақстанның бүкіл жері Ресейге қосылғаннан кейін қазаң халқы рулары өздері ңоныстанған өлкелерде тұраңтала бастады. XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында Макшеев пен Гродековтың мәліметі бойынша, Дулаттардың көптеген рулары 40 мың шаңыраққа жеті п, негізінен Сырдария уәлаятының Шымкент, Әулиеата уездерінде, Жетісу уәлаятының Верный мен Пішпек уездерінде қоныс тепті. М. Тынышбаевтың кө рсетуінше, 1917 жылы бұл төрт уезде: Шымкентте140 мың, Әулиеатада140 мың, Верныйда100 мың және Пішпекте 80 мың, бәрі 460 мың жан дулаттар тұрған. Бізге мәлім күллі тарихи, әдеби және қолдағы деректерге сәйкес дулаттардың жауынгерлік ұраны «Бақтияр» да, таңбасы дөңгелек- О Дулаттардың әтникалық, яғни аталық құрамы біз көрсеткен әдеби деректерде, әсіресе, оның жоғарғы деңгейі ірі төрт ата: Ботбай, ІПымыр, Сиқым, Жаныс дәл келтіріледі. Бұл рулар бойынша әдеби деректерде түп-тұқияны м үмкіндігінше толық қамтылады, оның ішінде Н. Аристов, М. Тынышбаев пен В. Востровтың мәліметтерін дұр ыс әрі толық деп санауға болады.

Бұл деректерді өзара салыстыра отырьш, оларды өз жиған-тергенімізбен толықтырып, Дулат руының тегін құрастыру мүмкіндігі туды. Дулат руын таратуда құймақұлақ көнекөз қариялар көп көмек көрсетті: Құла н ауданының тұрғыны 1882 жылы туған (Сиқым), О ңалбек Оразбеков; Созақ ауданы, Жуантөбе кеңшарының тұрғыны, 1893 жылы туған (Тама) Әбдуәлі Қондыбаев; Созақ ауданы, Баба Ата аулының тұрғыиы, 1892 жылы туған (Ботбай) Жұм атай Тоңбаев; Алғабас ауданы, Шаян елді мекенінің тұрғыны, 1888 жылы туғаи (Сіргелі) Тәжібай Бердібаев; Бөген ауданы, Төрткүл аулының тұрғыпы, 1888 жылы туған (Қарақойлы) Қожатай Телеков; Шу ауданының тұрғьшы, 1896 жылы туған (Ботбай) Смайыл Қалипанов; Талас ауданьшың тұ рғыны, 1885 жылы туған (Ойық руының Ыстысы) Шыныбай Балтабаев; Талас ауданының Үшарал аулының тұрғыны, 1888 жылы туған (Ошақты) Мықтыбай Махамбетов; Көктерек ауылының тұрғыны, 1909 жылы туған (Жалайыр) Әбілда Тәженов; Мойынқұм ауданы, Жамбыл атыидағы кеңшардың тұрғыны, 1891 жылы туған (Жалайыр) Камал Дүйсембаевтар болды. Әрине, бұл кісілердің берген мәліметтері көп қайталанса да бірін-бірі толықтырады. Оның үстіне олардың шежіресі негізгі жәйттерде әдеби деректерге сәйкес келеді, әсіресе арғы аталарға келгенде олардың дәл және құндылығын дәлелдейді. Дулат тайпасынан шыққан белгілі тарихшы, мемле кет қайраткері Мұхаммед Хайдар Дулати 1499 жылы Ташкентте туып, 15 51 жылы Кашмирде ңаза тапқан. Мұхаммед Хайдар Дулатидің балалық шағы Мұхаммед Шайбани хан бастаған көшпелі өзбектердің қысымымен Орта Азияда Темір әулеті мемлекетінің күйреу, Моғолстанның ыдыра у және Қазақ хандығының өркендеу дәуірімен тұстас келеді. Сұлтан-Махмұд хан мен Мұхаммед Шайбани ханның соғыстары кезінде 1508 жылы Мұхамм ед Хайдар Дулатидің әкесі ңаза болып, туыстары баланы Кабулдағы Бабырға жібереді. Өйткені Бабыр оның туған бөлесі болатын. Есейе келе Мұхаммед Хайдар Дулати Бабырдың Мауараннахр жорығына қатысады. 1512 жылдан бастап Сұлтан Сайид ханның Қашгардағы сарайында тұрып, көрнекті әскери және сарай қызметін атңарады.

Оның Қашғар мен Жаркент үшін Әбубәкірмен 1514 жылғ ы соғысында, сондай-ақ Қырғызстанға, оңтүстік-шығыс Қазақстанға және Тибетке жасаған әскери жорыктарына ңатысады. Хан мұрагері Әбдірашид (Абд ар-Раг дид) сұлтанды тәрбиеледі. 1533 жылы хан тағына отырған Әбдірашид Дулат тайпасы басшыларынан қауіптеніп, оларды қатал қуғынға ұшыратады. Мұхаммед Хайдар Дулати Үндістанға қашады. Ол мұнда Ұлы Моғолдар сарайында әскер басы болады. Кашмирді жаулап алып, оны Моғолдар атынан билеп тұрды да, 1451 жылы жергілікті халық көтерілісі кезінде қаза тапты. Мұхаммед Хайдар Дулати жан-жаңты, терең білімді адам болған. Өз заманының саяси оңығандары мен қайраткерлері жайында және Қазақстан, Орта Азия мен Моғол станның өткен тарихын, әсіресе Дулат тайпасыны ң тарихын жақсы біліп, оны өз шығармаларында білгірлікпен баян етті. Өзінің «Тарих-и Рашиди» ат ты басты тарихи еңбегін 154146 жылдар арасында Кашмирде жазды. Мұнда ол Дулаттар мен Моғолдардың өткені жайлы әңгімелер мен аңыздарды, Моғол хандарының сарайларында саңталған ресми ңұ жаттар мен болған оқиғаларды көзімен көрген куәлардың айтуымен өз көргендерін салыстыра ңорыту негізінде парсы тілінде жазды.

Бұл еңбегін жазуда Мұхаммед Хайдар Дулати өзіне дейінгі көптеген ғалым-ғұламалардың да еңбектерін кеңінен пайдал анды. Мұның өзі Мұхаммед Хайдар Дулати шығармаларының ғылыми құндылығын арттырады. Мұхаммед Хайдар Дулатидің басты шығармасы «Тарих-и Рашидиде» орта ғасырдағы қазақтар тарихын, қазақ хандығы құрылғанға дейінгі және одан кейінгі Жетісу және Шығыс Дешті Қыпшақтағы қызықты оқиғалар, Моғолстанның құлауы, фео далдық соғыстар, сыртқы жауға қарсы қазақ, қырғыз және өзбектердің достық од ағының қалыптасуы, қалалар тіршілігі мен егіншілік мәдениеті және Жетісудың тарихи географиялық, әлеуметтікәкономикалық жағдайы, қысқасы ортағасырлық Қазақстан тарихы т. б. осылар сияқты құнды деректер қамтылған. 1999 жылы ұлы ғұламаның туғанына 500 жыл то луына байланысты Мұхаммед Хайдар Дулатидің күндері күллі Қазақстан болып атап өтілді.

Скачать статью