О роде Конырат (часть 2)

XVIII ғасырдағы ресми құжаттарда қоңырат тай пасы туралы аз айтылады, олар Ресейге 1731 жылы ант бергендер арасында да, 1742 жылы ант бергендер арасында да жоқ. Барақ сұлтанның Орынбор губернаторы И. Неплюелке хатында (1749 жылғы қыркүйек) ғаиа былай делінгеи: «...Қырғыз-қайсақтардың Қоңырат руы (яғыи он мың а дам) ұлы мәртебелі император ағзамның бодандығын қабылдап, мені, Барақты өздерінің ханы әрі билеушісі етіп ал/гы». Барақ сұлтанға қарастылардың саны ең көбі наймандар еді, Ресеіі бодандығын алған кезде олар 40 000 шаңырақ болған (1742 жылғы қараша). Ал кейбір деректемелерде қоңыраттардың («қоңырат халқы», «қоңырат руы») Түркістан маңында «Барақ... ұлыстарына жақын» жерде кошіп жүргені көрсетілген. Қоңыраттар мен наймандардың бірге көшіп жүретінің Г. Вөлконский де былай деп хабарлайды: Он екі атадан тұратыы Найман-Қоңырат руында 15000-дай шаңырақ бар.

...Қоныстары жаздыгүні Шажағай, Көксу, Қаратал озепдері маңында, Ақтуар тауы маңында болады да, қысқа қарай Түркістан мен Ташкент жағына кетеді. Бұлар, тегінде, қоңыраттар мен наймандардың Барақ сұлтанға қарасты бөлігі болса керек. Жоғарыда келтірілген архив материалдарында Құлақ би, Талқан батыр, Жаңабай би және Айшуақ Есімов сияқты билеушілер көрсетіледі. Сірә, бұл адамдар жекелеген руларды (саны 12 болған аталарды) басқарып, олардың бәрі Әбілқайыр ханды өлтірген Бараққа тіпті хан әулетінің кек алуынан да қорқа қоймағап күшті феодал Барақ сұлтанға бағыиышты болса керек. Орта жүз беи ұлы жүз қазақтарының рулық-тайпалық құрамып суреттеуіпде А. И. Тевкелев қөңыраттар туралы былай деп жазғаи: Сөл ұлы ордадағы оте күшті рулардың бірі Қоңырат руы, бұл ру Орта ордаға жатады, ойткені өл қаншама жылдардан бері Орта ордадан бөлініи қалып, ұлы ордамеи бірге көшіп жүреді, сол Қоңырат руы он екі руга болінеді, атап айтқанда, олар: Байлар-жаидар қоңырат, Оразгелді қоңырат, Қүлшығаш қоңырат, Божбаи қоңырат, Тоқболат қоңырат, Жаманбай қоңырат, Қаракосе қоңырат, Жетімдер қоңырат, Құйысқансыз қоцырат. Бұл рулар Қоцыраттың Көтенші және Коктіңұлы деген екі тармағына жатады (қараңыз: 8-кесте).

Орысша нұсқасында рулардың аты бұрмаланған, ал біреуінде (антордың алғашқы атағанында) екі ру біріктіріліп жіберілген. Біріпші тармағына мына рулар жатады: Божбан, Жаманбай, Жетімдер, Құйысқансыз; екінші тармағы Коктіңұлына жататындар: Байлар, Жандар (Тевкелев бұл екеуін бір руға біріктіріп жіберген), Оразгелді, Құлшығаш, Тоқболат, Қаракөсе. Автор Аққой және Саңғыл деген екі руды айтпайды (қараңыз: 8-кесте). Ал қоңыраттардың Орта жүз жеріпен неге кетіп қалғаны келесі тарауда айтылады.

* * * Г. Волконскийдің есептеуінше, Орта жүздің 100 атасында 159 400-дей шаңырақ бөлған. Н. Е. Бекмаханова да нақ осы деректерді келтіреді. Алайда, көшпелі отбасылардың Г. Волконский келтірген саны туралы мәліметтерді біздің жинақтап шығаруымыз өзгеше нәтиже береді. 106 атада (рулар мен олардың аталарында) 168 000 шаңырақ болған, оның ішінде арғындардың 29 атасы нда 70000, наймандардыц 23 атасында 54 000, қыпшақтардың 25 атасында 13 500, керейлердің 6 атасында 5000, уақтардың 8 атасында 2500, бірге көшіп жүретін наймандар мен қоңыраттардың 12 атасында 15 000, жетіру-уақ-керейлердің 3 атасында 8000 шаңырақ бар. Бірақ бұл мәліметтерді де нақты деуге болмайды. Орта жүздің Г. Волконский келтірген сан құрамын И. Г. Андреевтің есептеулері толықтырады.

Мысалы, Іле мен Ертіс, Бөкен мен Шығанақ өзендерінің арасында, Нарынның сағасында, Тарбағатай жоталары маңында, Аблакет озенінің бойында және Өскемен бекінісі төңірегінде Орта жүз қазақтарының негізінен найман және керей тайпаларына жататын 4250 шаңырағы көшіп жүрген. Ертіс аңғарында кошіп жүргеп қожалықтар саны белгісіз, ол Орта жүз халқьтпың санып едәуір кобейткеи болар еді. XVIII ғасырдьтц екінші жартысында орыс әкімтттілігі қазақ жүздері арасында межелеу жұмыстарыи жүргізе бастады, мұның өзІ Ресей бодаидығына жаңадап енгепдерге салық салу және оларды империяныц мүдделеріи көздей отырып басқару үшін қажет болған еді.

Полковник әрі атаман Телятникомтьщ Ташкептке жорығы туралы жазбаларында (1796) Орта жүздің шығыс шеті Ертіс бойымен откепі, ал оңтүстігі Балқаш колі, Шу озені, Түркістан қаласына дейінгі Сырдария аңғары болғаіты көрсетілген. Оңтүстік шекарасы Орта жүз иеліктерін ұлы жүзден болін жатты. Капитан Андреев Орта жүздің оңтүстік шекарасын о,дан да әрі Арал теңізіне қарай жеткізеді. Батысында Орта жүз бен Кіші жүздің қоныстарын бөліп жатқатт шекара Ырғыз озенінен Наурызым колі мен Телікол арқылы Тобыл озепіне құятын Алабұға өзеніне дейін созылады.

Орта жүз қазақтарыиың солтүстік шекарасы Сібір казак әскерлерінің жерімен шектесіп жатты жәие Звериноголовск бекінісінен шығысқа қарай Омбы бекінісіне дейін Горькая шебінің бойымен откеи. Шығыс шеті Омбы бекіиісінен Ертістің жоғары ағьтсымен Зайсан көліпе дейін жеткен. Қазақтар Ертістің екі жағында, Зайсан ойпатында көшіп жүрген. Алайда, оң жағалауындағы қазақтар кезінде Жөңғар хандығын талқандаған Қытайдың бодандары деп есептелген. Өз жайылымдарына қайтып оралған қазақ қауымдары қытай императорына тоуелді болған.
Дегенмеп, бұл тәуелділік болмашы ғана еді: қауымдар салық төлеген де, қалған жағынап (шаруашылық жүргізуде, әлеуметтік құрылыста, дауларды шешу ісінде және т. б.) олар дербес болған. Туыстарының өздеріне, Ертістің оң жағалауына көшіп баратыны сияқты, өлар да сол жағалауға емін-еркін көшіп келетіи, ал мұның өзі салық жинауда белгілі бір қиындықтар туғызғап.

Скачать статью